Huy động vốn của doanh nghiệp nhà nước - Góc nhìn chiến lược tài chính công

Huy động vốn của doanh nghiệp nhà nước (DNNN) không chỉ là nhu cầu tài chính thông thường, mà còn là yếu tố then chốt quyết định hiệu quả sử dụng vốn công, bảo đảm an ninh tài chính và thực hiện các mục tiêu chiến lược của Nhà nước. Trong bối cảnh ngân sách ngày càng chịu áp lực, việc đa dạng hóa kênh huy động vốn trở thành ưu tiên hàng đầu của DNNN.

1. Đặc điểm tài chính của doanh nghiệp nhà nước

Doanh nghiệp nhà nước sở hữu những đặc trưng tài chính độc đáo, khác biệt hoàn toàn so với doanh nghiệp tư nhân. Đặc điểm nổi bật nhất là việc có phần vốn sở hữu của Nhà nước, thường chiếm tỷ lệ chi phối hoặc tuyệt đối trong cơ cấu vốn. Điều này tạo ra mối liên hệ chặt chẽ giữa hoạt động doanh nghiệp và chính sách kinh tế vĩ mô của quốc gia.

DNNN thường tập trung hoạt động trong các lĩnh vực trọng yếu của nền kinh tế như năng lượng, viễn thông, giao thông vận tải, tài chính ngân hàng. Những lĩnh vực này đòi hỏi nguồn vốn đầu tư ban đầu rất lớn, chu kỳ đầu tư dài hạn và thời gian thu hồi vốn kéo dài. Đặc điểm này tạo ra thách thức đặc biệt trong việc cân đối dòng tiền và lập kế hoạch tài chính.

Khác với doanh nghiệp tư nhân chỉ tập trung vào mục tiêu lợi nhuận, DNNN gắn liền với vai trò chính trị - xã hội quan trọng. Chúng phải cân bằng giữa hiệu quả kinh tế và trách nhiệm xã hội, đôi khi phải hy sinh lợi nhuận ngắn hạn để thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững và an sinh xã hội.

Hệ thống giám sát đối với DNNN cũng phức tạp hơn nhiều so với doanh nghiệp thường. Ngoài việc chịu sự kiểm soát từ cơ quan chủ quản, DNNN còn phải tuân thủ các quy định đặc biệt từ Kiểm toán Nhà nước, Thanh tra Chính phủ và nhiều cơ quan quản lý khác. Điều này đòi hỏi hệ thống báo cáo tài chính minh bạch và tuân thủ nghiêm ngặt các quy định pháp lý.

Các doanh nghiệp Nhà nước chịu sự kiểm soát từ các cơ quan Chính phủ chủ quản

2. Các hình thức huy động vốn của doanh nghiệp nhà nước

2.1 Vay ngân hàng thương mại

Vay ngân hàng thương mại là hình thức huy động vốn phổ biến nhất của DNNN, tuy nhiên cũng bị giới hạn bởi khả năng trả nợ và các quy định tài chính nội bộ. Những DNNN lớn, có uy tín thường được các ngân hàng ưu đãi về lãi suất và điều kiện vay nhờ vào sự đảm bảo Chính phủ. Tuy nhiên, sự phụ thuộc quá nhiều vào kênh vay ngân hàng có thể tạo ra rủi ro thanh khoản và hạn chế khả năng mở rộng hoạt động.

2.2 Phát hành trái phiếu doanh nghiệp: Kênh huy động vốn dài hạn và bền vững

Phát hành trái phiếu doanh nghiệp đang trở thành kênh huy động vốn quan trọng của DNNN. Hình thức này bao gồm trái phiếu doanh nghiệp truyền thống và các loại trái phiếu chuyên biệt như trái phiếu xanh, trái phiếu dự án. Trái phiếu xanh đặc biệt phù hợp với xu hướng phát triển bền vững, giúp DNNN tiếp cận nguồn vốn quốc tế với chi phí cạnh tranh.

2.3 Huy động vốn từ Nhà nước

Nguồn vốn từ Nhà nước bao gồm vốn cấp trực tiếp từ ngân sách nhà nước hoặc vốn điều lệ bổ sung. Ngoài ra, DNNN còn có thể tiếp cận vốn ODA (Official Development Assistance) hoặc vay lại vốn vay nước ngoài thông qua Chính phủ. Đây là nguồn vốn có chi phí thấp nhưng thường đi kèm với nhiều điều kiện ràng buộc về mục đích sử dụng và báo cáo.

2.4 Gọi vốn từ đối tác chiến lược (nếu cổ phần hóa)

Trong quá trình cổ phần hóa, DNNN có thể gọi vốn từ các đối tác chiến lược thông qua việc phát hành cổ phiếu mới. Hình thức này không chỉ giúp huy động vốn mà còn mang lại kinh nghiệm quản lý, công nghệ và thị trường từ đối tác tư nhân.

Doanh nghiệp nhà nước có thể cổ phần hoá để gọi vốn từ các đối tác chiến lược

3. Nguyên tắc huy động vốn của doanh nghiệp nhà nước

Theo quy định tại khoản 3 Điều 23 Luật Quản lý, sử dụng vốn Nhà nước đầu tư vào sản xuất, kinh doanh tại doanh nghiệp năm 2014, việc huy động vốn của DNNN phải tuân thủ các nguyên tắc cơ bản sau:

Nguyên tắc đầu tiên là đảm bảo tính hiệu quả và an toàn trong sử dụng vốn. Mọi quyết định huy động vốn phải được đánh giá kỹ lưỡng về khả năng sinh lời và rủi ro, đảm bảo không ảnh hưởng tiêu cực đến tài chính của doanh nghiệp và ngân sách nhà nước.

Nguyên tắc thứ hai là tuân thủ đúng thẩm quyền và trình tự, thủ tục theo quy định. DNNN không được tự ý huy động vốn vượt quá thẩm quyền được giao mà phải xin phép cơ quan có thẩm quyền đối với các khoản vay lớn hoặc có tính chất đặc biệt.

Nguyên tắc minh bạch và công khai thông tin cũng được đặc biệt nhấn mạnh. Việc huy động vốn phải được thực hiện công khai, minh bạch, đảm bảo quyền được biết của các bên liên quan và tuân thủ các quy định về công bố thông tin.

Việc huy động vốn của Doanh nghiệp Nhà nước cần đảm bảo tính hiệu quả và an toàn

4. Những thách thức đặc thù trong huy động vốn của doanh nghiệp nhà nước

DNNN đối mặt với nhiều thách thức đặc thù trong quá trình huy động vốn. Giới hạn về cơ chế tự chủ tài chính là rào cản lớn nhất, khi nhiều DNNN chưa được phép quyết định độc lập các phương án vay lớn mà phải xin phép nhiều cấp, gây mất thời gian và cơ hội.

Hiệu quả sử dụng vốn chưa cao là vấn đề tồn tại lâu dài, dẫn đến năng lực trả nợ kém và khó tiếp cận vốn với chi phí thấp. Nhiều DNNN vẫn còn tư duy "ăn theo ngân sách" nên chưa thực sự chú trọng đến việc tối ưu hóa chi phí vốn.

Tâm lý thị trường dè dặt với trái phiếu DNNN không được bảo lãnh cũng tạo ra khó khăn. Các nhà đầu tư thường yêu cầu lãi suất cao hơn hoặc từ chối đầu tư vào trái phiếu của những DNNN có tình hình tài chính không minh bạch.

Quá trình cổ phần hóa chậm triển khai và thiếu minh bạch thông tin tài chính khiến DNNN khó thu hút được nhà đầu tư chiến lược. Nhiều doanh nghiệp chưa xây dựng được hệ thống báo cáo tài chính đáp ứng chuẩn mực quốc tế.

Áp lực vừa phải hoạt động hiệu quả như doanh nghiệp thương mại vừa thực hiện nhiệm vụ công ích tạo ra mâu thuẫn trong việc định hướng chiến lược tài chính. DNNN thường khó khăn trong việc cân bằng giữa lợi nhuận và trách nhiệm xã hội.

Rào cản lớn của Doanh nghiệp Nhà nước nằm ở giới hạn về cơ chế tự chủ tài chính 

5. Xu hướng cải cách và chuyển dịch trong huy động vốn của DNNN

Việc có kết quả xếp hạng tín nhiệm độc lập từ các tổ chức uy tín như VIS Rating sẽ giúp DNNN tiếp cận thị trường vốn hiệu quả hơn, đặc biệt khi phát hành trái phiếu doanh nghiệp hoặc tham gia vào các dự án hợp tác công tư. Đây là công cụ không thể thiếu trong tiến trình chuyên nghiệp hóa huy động vốn công.

Xu hướng phát hành trái phiếu doanh nghiệp công khai đang được thúc đẩy mạnh mẽ, đặc biệt là trái phiếu xanh và trái phiếu năng lượng. Đây là cơ hội để DNNN tiếp cận nguồn vốn quốc tế với chi phí cạnh tranh và thực hiện cam kết phát triển bền vững.

Mở rộng hợp tác công - tư (PPP) để chia sẻ nguồn lực với khối tư nhân đang trở thành xu hướng chủ đạo. Mô hình này không chỉ giúp huy động vốn mà còn nâng cao hiệu quả quản lý và chuyển giao công nghệ.

Cải cách quản trị doanh nghiệp, tách bạch rõ ràng chức năng chủ sở hữu và điều hành doanh nghiệp là yêu cầu cấp thiết. DNNN cần xây dựng hệ thống quản trị hiện đại, minh bạch để thu hút nhà đầu tư.

Tăng cường vai trò của thị trường vốn trong cung cấp tài chính thay vì phụ thuộc quá nhiều vào ngân sách nhà nước sẽ giúp DNNN tự chủ hơn trong hoạt động kinh doanh và nâng cao hiệu quả sử dụng vốn.

Để đóng góp hiệu quả vào phát triển bền vững, doanh nghiệp nhà nước cần chuyển mình thành những chủ thể chủ động trong huy động vốn, không chỉ trông chờ ngân sách mà hướng đến các kênh thị trường, trái phiếu, hợp tác công tư và tài chính xanh. Đặc biệt, việc minh bạch thông tin và sở hữu định mức tín nhiệm sẽ là chìa khóa mở rộng cánh cửa thị trường vốn – một xu hướng mà VIS Rating cam kết đồng hành cùng các DNNN trong hành trình chuyển đổi.

Tìm hiểu cách VIS Rating hỗ trợ doanh nghiệp nhà nước huy động vốn hiệu quả hơn thông qua dịch vụ xếp hạng tín nhiệm và đánh giá trái phiếu – liên hệ với chúng tôi để nhận tư vấn chuyên sâu.